Amsterdam over het IJ kreeg begin 20e eeuw stedelijke allure, maar met een dorps bouwkarakter.
De te bouwen woningen waren bestemd voor arbeiders die in Noord werk zouden vinden en dus niet voor arbeiders die elders emplooi hadden. Dus kwam er ook geen vaste verbinding over het IJ.
De eerste woningen werden gerealiseerd in 1910 en bestonden uit drie woonlagen. Dat was niet naar het zin van de socialist Arie Keppler. Als inspecteur van de Dienst Bouw- en Woningtoezicht had hij vele woningen onbewoonbaar moeten verklaren en wilde bij nieuwbouw af van de gebruikelijke 4 lagen elders in de stad. Hij gunde de arbeiders de meer vriendelijke laagbouw. In 1915 wordt hij directeur van de Woningdienst en lukt het hem steeds meer zijn visie te verwezenlijken in Noord. Door annexaties verwierf Amsterdam steeds meer bouwterrein en daar ontstonden de zgn. Tuindorpen. Tuindorp Oostzaan was de eerste en het verst gelegen van de stad als een enclave in het polderland.
Keppler liet zich inspireren door de Engelse utopist Ebenezer Howard die op enige afstand van de oude steden satellietsteden wilde bouwen. De tuindorpen waren daarvan een zwakkere afspiegeling. In 1926 kwam overigens wethouder De Miranda met het (onzalige) plan om in het Gooi een stad te bouwen voor 50.000 Amsterdamse arbeiders. Hevig verzet vanuit het Gooi voorkwam dit plan en was aanleiding tot de oprichting van het Goois Natuurreservaat.
In Amsterdam West kwam wel de door Keppler verfoeide hoogbouw. Zijn tegenplan haalde het niet, maar hij bleef in de ogen van het gemeentebestuur te veel drammen en werd met vervroegd pensioen gestuurd. Hij werd ziek en vier jaar later (1940) stierf Keppler op 64 jarige leeftijd.
Noord werd verder verstedelijkt, ook met hoogbouw, waar binnen de drie tuinsteden nog immer te fonkelen liggen als dorpse parels. Naast de pont kwamen er een brug (Schellingwouderbrug) en een tunnel (IJtunnel)
Het eerste Tuindorp dat we aandoen via o.a. de IJdoornlaan is Tuindorp Nieuwendam. Gebouwd in 1926 naar een ontwerp van B.T.Boeyenga. De architect combineerde een landelijke variant van de Amsterdamse School met Waterlandse kenmerken, zoals de groen geverfde houten betimmeringen. Dit wijkje kreeg internationale aandacht en is wellicht het mooiste tuindorp van Europa.
Dan komen we te wandelen over de Nieuwerdammerdijk, eeuwen onderdeel van de Waterlandse Zeedijk, die Waterland moest beschermen tegen het woeste water. In 1516 brak de dijk door en de Waterlanders kregen onderling ruzie over de vraag wie de dijk moest dichten. Keizer Karel V greep in: wie niet mee wilde werken aan de bouw van een nieuwe dam, zou bij zijn leger ingekwartierd raken. En jawel zo ontstond het dorp Nieuwendam, met rond huisnummer 280 fraaie woningen uit de 18e en 19e eeuw voor gepensioneerde kapiteins, met toen nog fraai uitzicht over het IJ. Dit stuk kreeg dan ook de naam van Kapiteins Hemel.
De volgende verrassing op deze tocht is een mini-tuindorpje: Vogeldorp, gebouwd in 1918-1919. Het was bedoeld als kortstondige opvang van mensen in acute woningnood. Na 7 jaar zouden de woninkjes weer afgebroken worden. Maar elke poging daartoe stuitte op heftig verzet. De bewoners hadden hun dorp heilig verklaard en uiteindelijk durfden politici hun handen er niet aan te branden.
De woningen waren niet gebouwd op heipalen, maar op een betonnen plaat, waarvan de randen rond de huisjes nog zichtbaar zijn. Midden in het dorp is een speelplaatsje, waar wij een boterham peuzelden met zicht op het dartele spel van een peuter en haar vader.
Via Meeuwenlaan, Koekkoekstraat en Leeuwerikstraat onder een flat door komen we langs een haventje bij het IJ uit, met prachtig zicht op Centraal Station en omgeving. We bereiken het Pontplein, waar vandaan de grote ponten af en aan gaan tussen Centrum en Noord. Over de sluis aan de kop van het Noord- Hollands Kanaal, gegraven tussen 1819 en 1824, omdat het IJ steeds meer verzandde. Het was destijds het langste en breedste kanaal ter wereld. Maar al in dezelfde eeuw voldeed het niet en werd het Noordzeekanaal gegraven in 1876. Noord-zuid werd zo oost-west.
Aan de overkant links naar het IJ en rechtsaf. Waar de 80 meter hoge vroegere Shell-toren en sinds 2016 A’DAM-toren heet met boven in een ronddraaiend restaurant staat lag vanaf de 15e eeuw tot 1795 het Galgenveld waar misdadigers om anderen af te schrikken opgehangen werden. De landtong waar die executieplaats lag heette de Volewijck, waarnaar de vroegere gerenommeerde voetbalclub De Volewijckers was vernoemd. Met o.a. Co Adriaanse als een van hun bekendste spelers. Toen was de landtong al lang opgenomen in de inpoldering van de Buiksloter- en Nieuwendammerham.
Langs het Eye Filminstituut, het Filmmuseum dat tot 2012 in het Vondelpark gevestigd was, rechtsaf, en we komen in het Disteldorp, ook weer zo’n mini-tuindorp. Van der Pekstraat, Mosveld en we belanden in het voormalige dorp Buiksloot, wat ook ooit aan het IJ lag en net als in Nieuwendam fraaie ‘kapiteinshuizen’ kent. We passeren de Buiksloterkerk, gebouwd in 1609 op de restanten van een oudere RK kapel. Restauraties volgden met de laatste in 1994 toen het van bouwvalligheid gered werd door de Stichting Buiksloterkerk. Om het kerkje ligt een idyllische begraafplaats. We lopen langs de wijk Buiksloot, komen bij het Zijkanaal en lopen een paar kilometer over de oude Waterlandse Zeedijk. Twee gemalen trekken de aandacht, een uit 1875 en een van een eeuw later uit 1987, die de oudere verving. Voor 1875 stonden hier twee windmolens om het water uit Waterland naar het IJ en Noordzeekanaal te pompen.
Over de dijk wandelend rechts zicht op Kadoelen, bij kruising met links sportpark Oostzaan een houten huis, waar Joop van den Ende ooit een winkel in feestartikelen had, waar hij in december ook vuurwerk verkocht. Ooit was hier een overtoom op de dijk, waar boeren met hun melk werden overgezet om verder te kunnen varen naar de stad. Eindpunt was de Herenmarkt bij de Brouwersgracht, waar zich nog immer de Melkmeisjesbrug bevindt.
Er schiet me een oud kinderliedje te binnen:
Schuitje varen, theetje drinken, varen we naar de overtoom. Drinken we zoete melk met room. Zoete melk met brokken, kindje mag niet jokken.
Nog weer over het vervolg doorstappen over de dijk, met vele fraaie huizen en huisjes. Dan links een trap af en langs de Bethelkerk, een school, het Plejadenplein, Polluxplein naar de Zonneweg. We belanden in Tuindorp Oostzaan., met in het hart het Zonneplein en het Zonnehuis. In 1921 dus nu honderd jaar geleden kwamen hier de eerste bewoners. Het eerste tuindorp werd voorzien van winkels, scholen en een cultuurcentrum , genoemd Zonnehuis, gedachtig het socialistisch ideaal van de volksverheffing.
Argonstraat, Sterrenstraat, Sterrenplein, Julianaschool met in het plantsoen er voor een buste van Keppler, komen we zigzaggend weer bij het IJ bij de voormalige NDSM-werf. Daar wachten op een pont die ons weer bij het C.S. brengt.