‘Geloof in een onherroepelijk leven en leef het zo’. Tekst op de grafsteen van dichter en vertaler Bert Voeten. Ik interpreteer het zo: geef je over aan het leven dat je leidt, dat je gegeven is en laat je niet hinderen door gedachten aan een parallel bestaan, aan wat ook zou kunnen zijn of had kunnen zijn. Ik heb in elk geval wel last van hinderlijke verlangens naar een ander bestaan. Ze bespringen me als rovers uit het struikgewas, als teken uit het lover. Lambertus Hendrikus Voeten wordt in Breda geboren op 6 juli 1918 en trouwt met Marga Minco. Uit dit huwelijk komen twee kinderen voort, onder wie Jessica Voeten, die in 2003 een boek publiceert over het Witsenhuis in Amsterdam, waar zij opgroeit. Voeten vertaalt werk van o.a. Shakespeare en Molière. In 1946 komt zijn oorlogsdagboek uit Doortocht, bekroond met de Lucy B. en C.W. van der Hoogtprijs. Door oa. W.F.Hermans wordt getwijfeld aan de waarheidsgehalte van het boek. Adriaan Venema meent dat het een reconstructie betreft om Voetens activiteiten in de oorlog voor het Departement van Volksvoorlichting en Kunsten te verdoezelen. Voeten heeft later toegegeven dat hij lid was van de Kultuurkamer. Maar hij heeft de suggestie van verzinsels van de hand gewezen. In 1943 sloot Voeten zich trouwens aan bij het verzet. In 1951 wint hij de Jan Campertprijs voor Met het oog op morgen en in 1959 de Martinus Nijhoffprijs voor zijn vertaalwerk.

Onderstaand gedicht – De trein – verscheen in 1954 in een bundel van een negental letterkundigen Nationale snipperdag als verzet tegen de diskwalificatie van 5 mei tot nationale snipperdag.

Er rijdt door mijn hoofd een trein
vol joden, ik leg het verleden
als een wissel om en ik tel
de veewagons met de grendels:
vijftig wagons, in elke
wagon vijftig mensen. Men ligt
geklemd tussen ledematen,
men is drager of gedragene,
gevangenen van elkander
in het duister van de wagon
in het duister van de wagon
zonder lucht,
zonder hoop.
Het is twaalfhonderd kilometer
naar sobibor – ik heb het
op een avond uitgerekend
met een kaart van europa voor me
Zij wisten het niet, zij wisten
alleen dat hun wervels kneusden
tegen de baddings, hun tong
zwol als een blaar, hun ogen
schrijnden, hun voeten dood
in hun schoenen staken; zij leerden
dat men na twee, drie dagen
zijn water laat lopen, zijn nagels
gebruikt om ruimte te krijgen
wanneer men ligt op het harde
lichaam van een gestikte.
Niemand wist meer van gistren,
van het witte tafellaken
op vrijdagavond, de lichtjes
van chánoekah; niemand wist nog
van morgen, van de ontkleding,
de betegelde douchelokalen,
de sproeidoppen zonder water,
het oog dat hen gade zou slaan.
Men kende alleen het nu
van de houten kooi, van het donker,
het nu van de waanzin die komt
met mondschuim en gillen, het nu
van de wereld buiten: een halte
in nieder lausitz, de geur van
uiensoep en schweinsbraten,
het kletteren van vers water,
laarzen op grint, een stem uit
een ijzeren keel, en beukend
tegen het wandbeschot de
grondplaat van een geweer.
‘Ze hadden ze allemáál
in de gaskamer moeten stoppen’
heeft onlangs iemand gezegd
in een trein in de buurt van assen
Een koopman was het, hij zat
in een 3e klas rookcoupé
met een al te hete verwarming –
het raampje moest er bij open.
Er reed een andere trein door
mijn hoofd toen ik dit las,
een trein vol joden. Ik telde
de veewagons met de grendels;
vijftig wagons,

in elke wagon vijftig mensen;
gevangenen van elkander
in de duistere houten kooi
in de waanzin van deze wereld.

DE VOGELS

De vogels in het stedelijk luchtruim schrijven
een winterbrief aan de mensen in de straten.

Cirkelend op het witte blad van de hemel
zijn zij hun eigen letters, veren en kraakbeen.

Al hun zinnen beginnen met uitroeptekens.
De taal der vogels is vol gevleugelde woorden.

Weinigen kunnen hun kraaiepoten lezen.
Weinigen worden wijs uit hun verhaal.

Maar de kinderen spellen het spelenderwijze
en de dichters schrijven het blindelings na.

Recreatie

Twee keer per jaar
reden wij naar het kerkhof,
op het 4e graf, 3e rij links van de ingang
mocht ik bloemen zetten
in een groene zinken vaas
terwijl mijn vader knielde op een bankje
waar hij eerst zijn zakdoek overheen had gelegd

de wandeling tussen de graven
duurde vaak meer dan een uur,
mijn vader bracht bezoeken aan oude kennissen
en besprak met de tuinbaas
de verdere verfraaiing van het graf,
de een voelde meer voor een treurwilg
de ander voor een rozenboom

in het café tegenover het kerkhof
(er stonden houten spuwbakken
vol nat zand, uitgekauwde
pruimen en sigarenpeuken)
gingen wij daarna iets drinken
– koud bruin bier uit kruikjes -
en ook dat duurde meestal een uur
want de dood maakt dorstig.

  Wereldberoemd was ze en terecht. Een pracht zangeres, gehuwd met de beroemde televisiedokter en oud-tennisser Hans van Swol. Het was niet haar eerste huwelijk. Van 1948 tot 1953 was ze gehuwd met de tenor Jan van Mantgem. Uit dit huwelijk  had ze een zoon, Jean Paul van Mantgem, die bekend werd als arts-cardioloog van het RABO-wielerteam en in opsraak is geraakt vanwege z’n vermeende rol bij de dopingpraktijken in de ploeg.  Ze werd als Gerarda Demphina geboren op 26 augustus 1915 in Den Helder, waar ze al jong lid werd van een zangkoor. Op haar zestiende kon ze met hulp van haar leraar Duits naar het Amsterdamse Muzieklyceum. Ze werkt als dienstmeisje om in haar onderhoud te voorzien. Na het lyceum gaat ze naar het conservatorium, waar ze in de operaklas van Johannes den Hertog terecht komt.  In 1939 maakte ze haar debuut bij de Nederlandse Operastichting met een rol in Mozarts Zauberflöte.   Een jaar later zingt ze de rol van Giuletta in Hoffmanns Vertellingen. Tijdens de oorlog kiest ze helaas voor de weg van de minste weerstand en treedt op voor het Duitse leger tijdens zgn. ‘Weermachtsconcerten’ en zingt in het Omroepkoor.  In het omroeparchief Beeld en Geluid bevindt zich een foto van haar in gesprek met Seyss-Inquart, waarschijnlijk na een uitvoering van de Wesendonck Lieder van Richard Wagner. In een TV-interview na de oorlog rept ze over ‘ moeilijke jaren’ , waarin zij zegt de omroepkoren te hebben ‘gevormd’.  

In 1946 zingt ze voor het eerst een titelrol: Tosca in de gelijknamige opera van Puccini. Haar eerste echtgenoot treedt op als Cavaradossi. In 1949 zingt ze voor het eerst de rol van Leonore in Beethovens Fidelio. Het wordt een lievelingsrol, omdat het om een vrouw gaat die zich kan opofferen om haar man te redden. Wat ze zelf ook zou doen, zo zegt ze in een interview met het Algemeen Dagblad van 18 dec. 1999.

Tussen 1951 en 1954 breekt ze internationaal door met de vertolking van de titelrol van Verdi’s Aïda. Ze glorieert als Desdemona in Verdi’s Otello en in 1954 debuteert ze in Bayreuth, het begin van een grote Wagner-carrière. In de jaren vijftig en zestig werkt met grote dirigenten als Von Karajan, Giulini, Klemperer, Böhm, Furtwängler, Thomas Beecham en treedt over heel de wereld op. Behalve in New York. De intendant van Metropolitan Opera biedt haar geen rollen van Verdi of Puccini aan, die ze daar juist graag zou willen zingen in plaats van te debuteren met een Wagnerrol. In 1957 verbreken de kleinzoons Wagner de band met haar omdat ze een uitnodiging afslaat. Intussen roept Time haar uit tot een van de beste sopranen ter wereld. Een absoluut hoogtepunt is Visconti’s productie van Verdi’s Don Carlos in Covent Garden, waarin Brouwenstijn de rol van Elisabeth zingt met grootheden als Boris Christoff, Tito Gobbi  en Jon Vickers als collega’s. 

In 1971 komt er een eind aan haar carrière . Nog eenmaal zingt ze haar glansrol Leonore, samen met het Concertgebouworkest onder leiding van Bernard Haitink. De andere rollen worden eveneens door Nederlandse zangers met internationale reputatie bezet. Anton de Ridder zingt de rol van Florestan, Arnold van Mill die van Rocco.

In 1995 organiseert het Concertgebouw ter ere van haar tachtigste verjaardag een gala-avond. Er klinken veel van haar lievelingsaria’s. Tijdens de toegift ‘Brüderlein uni Schwesterlein’ uit Die Fledermaus klinkt nog eenmaal haar stem, volgens het Algemeen Dagblad ‘ met overdonderend volume’ en ‘ nog steeds die hoge noten’. 

Ze overlijdt op 14 december 1999 in Amsterdam.

    Op 14 februari 1943 wordt hij in Oss geboren. De toneelschool vond hem niet goed genoeg om toegelaten te worden. Maar in 1970 begon het Werkteater uit onvrede over gebrek aan aandacht voor experimenteel, kleinschalig toneel en Thoolen sloot zich direct er bij aan. Vormde met acteurs als Joop Admiraal, Peter Faber, Cas Enklaar, Shireen Strooker, Olga Zuiderhoek, de broers Groothof en Helmert Woudenberg het begin er van. Toenmalig minister van Cultuur, Marga Klompé, gaf de groep subsidie. Het Werkteater specialiseerde zich in producties over maatschappelijk controversiële onderwerpen, zoals criminaliteit, ziekte, dood, zocht interactie met het publiek en speelde op ongebruikelijke locaties als ziekenhuizen, gevangenissen, psychiatrische inrichtingen en buurthuizen. In 1980 krijgt Thoolen z’n eerste rol in een speelfilm: Het teken van het beest.  En vanaf dan is hij alleen nog filmacteur. Hij wint twee Gouden Kalveren: voor rollen in De mannetjesmaker en De illusionist. Hij speelt in twee films van Peter Greenaway: A zed and two noughts en Prospero’s Books. In 1989 speelt hij met o.a. Marlo Brando in de Amerikaanse film A dry white season van Euzhan Palcy.  Thoolen leidde buiten de film een onstuimig leven, met sterke hunkering naar grote liefde. Helaas wordt hij getroffen door het HIV-virus en op 12 oktober 1996 – 53 jaar oud – overlijdt hij aan de gevolgen van aids. In 2003 maakt Pieter Verhoef een documentaire over de briljante acteur, die voor anderen en voor zich zelf niet altijd gemakkelijk was: Alles komt ergens van.

Uit een artikel in Trouw-14-10- 1996:

AMSTERDAM – “Misschien ben ik wel nooit volwassen geworden,” zei Gerard Thoolen eens en vergeleek het acteur-zijn met een kind dat de werkelijkheid niet aankon. Hij kampte met een fundamenteel gebrek aan zelfvertrouwen, maar zette intussen de mooiste rollen neer. Thoolen overleed zaterdag in het Amsterdamse Slotervaartziekenhuis, 53 jaar oud.

Na de kweekschool kwam hij min of meer bij toeval bij theater terecht. Hij was alleen maar nieuwsgierig. Sinds de oprichting in 1970 heeft hij lange tijd deel uitgemaakt van het Amsterdamse theatercollectief Werkteater. Daar heeft hij zijn talent kunnen ontwikkelen. Ongewild maar des te indrukwekkender was vooral het effect van de tegenstelling tussen zijn stevige, wat gedrongen gestalte en de kwetsbare types die hij vaak speelde. Toen hij als opa in het project ‘Als de dood’ zijn kleinzoon, die het erg vond hem alleen te moeten laten bij ‘de poort’, geruststelde met ‘Dat geeft niks mijn jongen’ en vervolgens de laatste adem uitblies, werd van ontroering je keel dichtgeknepen.

Onbewust wellicht projecteerde Gerard Thoolen zijn eigen kleine hartje op zijn personages. Het grote gebaar had hij niet nodig. Hoe simpeler hij het hield, des te mooier en waarachtiger waren zijn vertolkingen. Hij zocht zijn voorbeelden op straat, in de kroeg.

De kern van acteren was voor hem: het personage worden. Ik weet nog hoe ik er destijds minutenlang over heb gedaan om in de exuberante Surinaamse mevrouw Emmanuels, een figuur in een van de zomertentprogramma’s, zijn persoontje te ontdekken.

In zulke rollen kon hij breed uitpakken. Speelde hij in travestie, dan deed hij dat vol overgave en was succes verzekerd.  

Hieronder een aflevering uit In voor en tegenspoed met Rijk de Gooijer en o.a. Gerard Thoolen.

  Dat krabbertje, die kaars die eens brandde, de  omgevallen oranje-rode waxinelichtjeshouder: het is droevig en ontroerend tegelijk. Wie was hier bezig en is niet verder gekomen, heeft het krabbertje laten liggen? Heeft een konijntje het houdertje omvergelopen? Een suizend windje de kaars uitgeblazen? Ben Hemelsoet, die elke Reve-kenner onmiddellijk verbindt met diens Moeder en zoon, dat magistrale boek dat over zijn overgang naar het RK-geloof gaat. Hemelsoet overleed op 69 jarige leeftijd in april 1999. Hij was priester van het bisdom Haarlem, doceerde van 1958 tot 1967 bijbelse vakken aan het toenmalige grootseminarie in Warmond. In 1967 werd hij lector  en in 1970 hoogleraar Nieuwe Testament aan de Katholieke Theologische Hogeschool Amsterdam (KTHA). Vanaf 1990 was hij ook pastor van de parochie Christus Geboorte in Amsterdam-Zuid. Hemelsoet was een groot exegeet, maar wellicht te protestant voor de eigen kerk en te katholiek voor de protestanten. Hij riep tegenstrijdige geluiden op, was een buitenbeentje en had een groter waardering verdiend dan hij kreeg.  In 1966 voerde Hemelsoet namens het bisdom Haarlem gesprekken met Gerard Reve over zijn mogelijke toetreding tot de RK-kerk. Ter gelegenheid van Reve’s zeventigste verjaardag in 1993 zei hij in Hervormd Nederland: ‘Onder het nuttigen van de nodige cognac heb ik Gerard verteld dat je om rooms te worden het Onze Vader moet kunnen bidden en dat je moet geloven in de uitverkiezing van Israël’. Ook zei hij: ‘Natuurlijk is Reve een clown, maar vooral is hij een pestkop. Maar terwijl hij uitdaagt en badinerend over God spreekt, blijkt er ook een omgang te zijn met God, al dan niet verborgen. Reve probeert wanhopig die ‘verborgen omgang met God’ te beschrijven’.  Hemelsoet is zijn peter als de grote volksschrijver gedoopt wordt. Deze vond plaats op 27 juni 1966 in een kapel behorend bij een school- en kloostercomplex aan de hoofdstedelijke Van Ostadestraat, beheerd door de Zusters van de Choorstraat uit Den Bosch. Lambert Simon was er rector. Deze was eveneens priester van de schuilkerk Ons’ Lieve Heer op Solder’, waar Reve regelmatig z’n geestelijk toevlucht kwam zoeken.

 Mijn goede vriend Jan van der Haar is een uitmuntend vertaler Italiaans-Nederlands. Hij is de vaste vertaler van werk van het echtpaar Monaldi en Sorti en van het werk van Malaparte. Daarnaast heeft hij vele boeken meer vertaald.  Voor hem hoop ik oprecht dat hem eens de Martinus Nijhoff Prijs ten deel valt. Het zal me niet verbazen dat hij hem eens ontvangt. Marko Fondse kreeg de prijs in 1969 voor zijn vertaling van het beroemde, intrigerende , meeslepende meesterwerk van Michail Boelgakov ‘De meester en Margarita’. Marko Fondse was slavist, vertaler Russisch en dichter. Hij werd geboren op 9 juni 1932 in Haarlem als Marinus Cornelis van Dijke.  Fondse is de naam van zijn moeder, die in 1895 in Haamstede geboren werd en die in 1914 trouwde met Cornelis van Dijke uit het Zeeuwse Oosterland. Marko was de jongste van elf kinderen.  Hij woonde het merendeel van zijn leven in Amsterdam en vertaalde behalve andere Russische klassieken van Gogol, Tolstoj en Dostojevski, ook liefdesgedichten van Heinrich Heine. Zijn levenswerk betrof de vertaling van het oeuvre van Vladimir Majakovski. Na dertig jaar kwam in 1993 in de Russische Bibliotheek een tweedelige keus uit het werk van de avant-garde-dichter uit. In 1980 richtte hij met Peter Verstegen het literaire tijdschrift De Tweede Ronde op.  Fondse dichtte zelf ook: in 1985 kwam zijn bundel Herderstas uit. Fondse woonde in het hart van de roze buurt van Amsterdam, maar verbleef ook een groot deel van het jaar in Griekenland. Op 18 juni las A.L. Snijders het volgende ZKV voor op radio 4.

  De op 12 augustus 1905 in Zwolle geboren Joan Remmelts zat samen met Mary Dresselhuys op de toneelschool. Als ze in 1929 de school verlaten spelen ze in Shakespeare’s Julius Caesar, waarbij Joan de rol van Brutus heeft en Mary een figurante speelt. Dit toneelstuk brengt hen ook samen in de liefde. Nog niet zelfde jaar trouwen ze, maar na vier jaar liep het al uit op een echtscheiding. Later vindt de acteur die officieel Jacobus Johannes als voornamen draagt in Elisabeth Versluys nog een echtgenote. Vervolgens leefde hij jarenlang met Karin Hauer.  Trouwe TV-kijkers kennen haar als de schoonmoeder van Jaap Kooijman (Gerard Cox) in de populaire serie ‘ Toen was geluk nog heel gewoon’. Zij overleed in 2011. Veertien jaar vormt Remmelts vanaf 1931 met Mary Dresselhuiys, Cees Laseur en Rie Gilhuys de kern van het Centraal Toneel. Ze spelen o.a. Dood van een handelsreiziger.  In W.O.II is Remmelts voorzitter van de Nederlandse Organisatie van Toneelkunstenaaars en in die hoedanigheid roept hij in 1941 zijn collega-auteurs op zich niet te melden bij de Kultuurkamer. En daarmee was deze vakvereniging de eerste die openlijk collaboratie weigerde. Om ontspanning te brengen brengt het Centraal Toneel gedurende de oorlog wel Nederlandse stukken op de planken. Na de oorlog richt Remmelts met Cor Hermus toneelgroep Comedia op.  Maar in 1957 stapt hij zelf over naar het Rotterdams Toneel, waar hij zich meer en meer verdienstelijk maakt als regisseur. Tot 1972 geeft hij ook les aan de Toneelschool. Zijn kwaliteiten worden ook ontdekt door film en tv. Hij speelt in speelfilms en series, zoals De kleine waarheid. Na z’n 65ste treedt hij zelfs op in musicals.