Naarden behoort tot best bewaarde vestingsteden in Europa en toont een unieke stervorm. Karakteristiek zijn de dubbele omwalling, dubbele grachtengordel en de zes bastions. De oer-ontwerper is Adriaen Anthonisz (1541-1620) , wiskundige, vestingbouwer en burgemeester van Alkmaar. Hij heeft behalve Naarden de volgende steden voorzien van versterkingen: Alkmaar, Amersfoort, Amsterdam, Bredevoort, Bourtange, Bergen op Zoom, Coevorden, Goes, Gorinchem, Harderwijk, Harlingen, Hasselt, Heusden, Hoorn, Kampen, Muiden, Schenkenschans, Stavoren, Tiel, Utrecht, Willemstad, Wijk bij Duurstede, Woudrichem en Zwolle. 

 

We starten onze wandeling aan de zuid-oostkant van de stad, komend over de Amersfoortsestraatweg. Wie met de auto komt kan goed parkeren vlak voor de brug over de eerste grachtengordel, links op een groot gratis parkeerterrein. We lopen over de kapitein G.A. Meijerweg langs het water van de binnenste grachtengordel met links Bastion Promers. We wandelen onder de Utrechtse Poort door de stad in. De poort dateert uit 1877, op de plek van een poort uit 1680. Het is een ontwerp van Jacobus van Lokhorst. In de torentjes bevinden zich afbeeldingen van koning Willem III en zijn eerste echtgenote Sophie van Würtemberg. De poort heeft twee vleugels. Na binnenkomst bevindt zich in de linkervleugel het VVV-kantoor.

               

We bevinden ons op het Dortsmanplein. Het plein is vernoemd naar Adriaan Dortsman (1635-1682) die onder stadhouder Willem III werd aangesteld als ‘Controleur der kleine Hollandse Fortificatiën’ en die hoedanigheid werd aangesteld als architect en bouwmeester van nieuw aan te leggen verdedigingswerken van Naarden. 

     We slaan rechtsaf en komen op het Ruijsdaelplein met rechts in de hoek Bastion Oranje. Er bevonden zich in de 19e eeuw een kazerne, kanonnenbergplaatsen en een mortierkazemat. We slaan linksaf, met rechts op de Oosterwalstraat een fraai wit gepleisterd monumentaal pand. Direct links  de Gansoordstraat in. Op de hoek met de Duivensteeg treffen we het eerste van de zestien gedichten aan die in Naarden op muren zijn aangebracht. Het is van de hand van Willem van Toorn en een hommage aan de grote Bach, wiens naam al zeker een eeuw met Naarden verbonden is (Mattheus Passion, Ned. Bach Vereniging). 

 Willem v. Toorn

We lopen tot de Markstraat, die dwars door het stadje loopt en passeren rechts het oude stadhuis uit 1601, met dubbele trapgevel en in Hollandse renaissancestijl. Op een bankje voor het voormalige raadhuis zitten dagelijks wat oudere mannen leven en wereld door te nemen. We slaan rechts af de Raadhuisstraat in en stuiten op de kruising met de Duivensteeg op een gedicht van Anna Enquist. Het werd op 22 september 2013 als tweede in de stad onthuld. De initialen J.P. staan voor Jeroen Paulussen, de fijnschilder die het gedicht heeft aangebracht.

       

De Raadhuisstraat eindigt in de Jan Massenstraat die naar links buigt. Op de hoek een gedicht van Tom van Deel , getiteld Glorie, in grote letters zichtbaar achter de tekst.

 

        

De Huizerpoortstraat rechts in en op nr.13 is op een witte muur een gedicht van Hanny Michaelis gefijnschilderd. Vanaf hier laat zich de omwalling in twee richtingen zien.    

HOE LIEFTALLIG                                                                                                                                             strekt de stad zich uit                                                                                                                                     in de perzikzachte gloed                                                                                                                                            van een lage zon                                                                                                                                             met tussen haar stenen plooien                                                                                                                           het blauwgrijze dons                                                                                                                                                van de zo juist geboren                                                                                                                                           avond en om zich heen                                                                                                                                             een groen, sereen heelal                                                                                                                               krimpend in haar tentakels.

              

Linksaf naar Bastion Katten, genoemd naar de ‘kat’, een grote aarden verhoging die diende voor de opstelling van geschut. Die verhoging was noodzakelijke vanwege hoge gronden dichtbij de stad aan de oostkant. We wandelen links de Kloosterstraat in en al snel rechts af de Zusterenstraat in, die linksaf buigend de Oude Haven wordt. Dan volgt snel  links de Jan Massenstraat, die we ingaan. Daar vinden we links het gedicht ‘Hetzelfde anders’ van Bernlef. Het is aangebracht op de zijgevel van de voormalige Weeshuiskazerne, met zijn hoofdingang aan de Kloosterstraat. Deze kazerne werd in 1986 opgeheven en was de oudste en grootste van Naarden. Vanaf 1440 was hier het Mariaconvent gevestigd, een vrouwenklooster die als een van de weinige gebouwen de door Spaanse soldaten aangestoken stadsbrand van 1572 overleefde. Na de reformatie werd het klooster een weeshuis en Latijnse school. In 1809 vestigden de Fransen er een garnizoen in en 1820 werd het definitief een kazerne.

Het is zeer de moeite waard om links de Kloosterstraat in te gaan. Links treft men dan al snel de toegang tot het Comeniusmuseum, inclusief mausoleum. Deze Tsjechisch-Moravische theoloog, filosoof en pedagoog werd op 28 maart 1592 geboren en stierf in Amsterdam op 15 november 1670. Waarom hij in Naarden werd begraven is nog steeds onduidelijk. In de vorige eeuw hebben ze zijn graf kunnen traceren in de voormalige Waalse kerk, ooit de kapel van klooster annex weeshuis annex kazerne. In het museum vinden we een kapel met zijn door een moderne plaat afgedekte graf en een overzicht van zijn levenswerk en betekenis. Daarnaast is er momenteel een wisseltentoonstelling van wonderlijk goede en ontroerende tekeningen van kinderen uit voornamelijk  Oost-Europa over de grote pedagoog en zijn gedachtegoed, in veel opzichten nog immer bruikbaar en aan te bevelen. Talrijke Tsjechen weten de weg naar het museum/mausoleum te vinden. Zijn geboortedag is uitgeroepen tot Comeniusdag, inclusief een naar hem genoemde prijs en dito lezing.

       

We lopen terug, slaan links af – Jan Massenstraat – en direct rechts: Regenboogstraat. Op zij- en voorgevel van een voormalige stadsboerderij treffen we een gedicht van Leo Vroman: Kijk, kijk.

     

We komen weer uit op de Marktstraat, slaan rechtsaf wederom de Kloosterstraat in en komen links aan de Wevershof. Op een zijgevel van Kloosterstraat 19 prijkt  een gedicht van Dick Hillenius.

      

Hierna links af de Jan Massenstraat in en daarna links de Oude Haven. De naam spreekt voor zichzelf. Aan de overkant ligt Het Arsenaal, onderkomen van een restaurant en het bedrijf van Jan des Bouvrie. Deze opslagplaats voor wapens en munitie is gebouwd in 1688 en werd in 1728 uitgebreid met een extra verdieping en aan de noordoostzijde een nieuwe vleugel, het zgn. Klein Arsenaal. Tijdens WO.I was het complex onderdak voor de infanterie en hospitaalsoldaten; daarna weer opslag van munitie en wapens; in 1950 depot voor militaire landkaarten. In het najaar van 1954 brak een grote brand uit: het gebouw brandde uit, maar een groot deel van de inventaris kon worden gered. Tot 1987 was het in militair gebruik. Het complex is onderdeel van bastion Oude Molen en een rijksmonument.

We gaan linksaf de Marktstraat weer in en vinden  aan de zijgevel  van nr. 64 aan de Katrepel een gedicht van Erik Menkveld. 

      

 

Tegenover de Kloosterstraat gaan we rechtsaf de Cattenhagestraat in. Daarin bevindt zich al spoedig aan de rechterhand het voormalige Burgerweeshuis, thans archief van Naarden, Bussum, Muiden en Huizen. Het oorspronkelijk 17e eeuwse pand werd tot 1828 bewoond door de familie Heshuysen, eigenaar van de ‘Hamburger Post’, een postkoetsdienst die Hamburg en Osnabrück verbond met Naarden. Vervolgens biedt het een eeuw lang onderdak aan wezen. Het weeshuis was eerder gevestigd in de al besproken Weeshuiskazerne in de Kloosterstraat. In 1928 wordt het weeshuis opgeheven, met achterlating van een prachtig interieur en fraaie kamers. Tot de nalatenschap behoren oude schilderijen, waaronder drie grote 17e eeuwse groepsportretten van regenten van het weeshuis, de zgn.weesmeesters. Na een restauratie in 1988 is het als archief in gebruik genomen.

 

We wandelen de vrij drukke  Cattenhagestraat helemaal uit. In het laatste stuk links een onopvallend, niet al te fraai gebouw, wat de Chr. Geref. Kerk blijkt te zijn. De eerste steen is in 1958 gelegd door ds. K.Bokhorst. Aan het eind op de Westwal links af en direct weer linksaf de St.Vitusstraat in. Op nr. 16 een gedicht van  Rutger Kopland.

       

De St.Vitusstraat  - St.Vitus is de patroonheilige van alle RK-kerken in het Gooi, omdat hij de patroonheilige was van de abdij van Elten, de oorspronkelijke eigenaars van dit gebied, voordat zij het schonken aan graaf Floris V – kruist de Pastoorstraat, die we rechts inslaan om op nr. 5 een kort gedicht van Lucebert te bewonderen.

    

We keren terug naar de St.Vitusstraat en vervolgen deze tot aan de Marktstraat, rechtsaf langs de Albert Heijn. We komen uit  bij de Grote Kerk met ervoor het standbeeld van Comenius. Ook deze gotische basiliek uit de 14e en 15e eeuw was oorspronkelijk gewijd aan Sint-Vitus. Deze heilige werd in de 3e eeuw geboren op Sicilië als zoon van een heidense senator. Hij zou op zijn zevende (of twaalfde vlgs sommige bronnen) zich tot het christendom hebben bekeerd. Zijn vader lukt het  niet ondanks martelingen hem daarvan af te brengen. Hij verhuist naar Rome en geneest de krankzinnig geworden zoon van keizer Diocletianus. Het helpt hem niet en hij wordt met velen slachtoffer  van de vervolgingen onder genoemde keizer. Hij wordt aangeroepen bij zenuwaandoeningen en is beschermheilige van dansers, zangers en epileptici. In deze zin past het zeer wel dat de Grote Kerk dè ‘bedevaartsplaats’ is voor liefhebbers van Bachs Mattheus Passion, met belangwekkende bezoekers, onder wie leden van het kabinet, op Goede Vrijdag. De relieken van de heilige worden sinds 836 bewaard in de Abdij van Corvey aan de Wezer bij Höxter in Noordrijn-Westfalen. De Grote Kerk is buiten alle talrijke concerten om een bezoek meer dan waard vanwege de op hout aangebrachte gewelfschilderingen uit de 16e eeuw,  met aan de ene kant belangwekkende verhalen uit het Oude Testament en verhalen uit het N.T., destijds gezien als ‘vervulde’ parallellen. 

        

   St.Vitus    Corvey

We laten het standbeeld links liggen en slaan rechts het Kerkpad in en zien het derde in de stad aangebrachte gedicht, onthuld op 22 maart 2014 door de Tsjechische ambassadeur. Want het gedicht is van de Tsjechisch-Nederlandse dichteres Jana Beranová. Het is ook in haar moedertaal aangebracht. Jana werd op 2 mei 1932 in Plzen geboren en moest met haar ouders in 1948 het land ontvluchten en kwam in ons land terecht. Ze studeerde af als econoom, maar werd bekend vanwege haar vertalingen van o.a. Kundera en Jaroslav Seifert. Voor Amnesty International maakte zij de bekend geworden tekst: ‘Als niemand luistert naar niemand vallen er doden in plaats van woorden’.

    

We liepen,                                                                                                                                                            de bergkam had                                                                                                                                                       gaten in zijn tanden en het kind                                                                                                                   vleugels op haar rug:                                                                                                                                             schooltasje, foto van de klas.

De mens is een bundel                                                                                                                                          verzwegen verhalen, klaar om                                                                                                                            op te stijgen, uit te varen,                                                                                                                               verstoppertje te spelen, alleen                                                                                                                     tijdelijk in een haven.

Over het Kerkpad ronden we een groot deel van de kerk tot we bij de Bussumerstraat komen. Direct rechts op nummer twee is op een prachtig trapgevelpand het eerste gedicht van het project door Jeroen Paulussen gefijnschilderd. Vanwege een felle maartse kou werd het een helse klus. Verkleumde handen deden het werk steeds onderbreken en in plaats van twee dagen werd het karwei pas in een week geklaard.         Het gedicht is van Willem Jan Otten ‘Na de Mattheuspassion’ en werd op Goede Vrijdag 28 maart 2013 door burgemeester Sylvester onthuld.

       

We lopen de Bussumerstraat helemaal af tot aan de Westwalstraat, slaan linksaf en lopen langs de Rehobothschool. Een oudercommissie van de school nam het initiatief tot deelname aan het project  ( voorjaar 2014), hetgeen leidde tot een gedicht van klas acht: ‘De kracht van groep acht’. Het is aangebracht op een bakstenen zijmuur aan de St.Annastraat. 

      

We wandelen verder over de St.Annastraat en kruisen de Peperstraat, waar we op nr.14 een gedicht aantreffen van Ida Gerhardt. Het is aangebracht op de zijgevel die aan de St.Annastraat staat. 

     

We lopen weer tot aan de Marktstraat, slaan rechtsaf en dan weer rechtsaf de Turfpoortstraat in. Aan onze linkerhand de huidige RK Vituskerk en even daarna het Spaanse Huis, een van de overgebleven middeleeuwse gebouwen. Waarschijnlijk was het ooit een gasthuis of een kapel daarvan. Tijdens het beleg en de verovering van de Spanjaarden diende het als stadhuis. In de voorgevel herinneren gevelstenen aan het bloedbad dat de Spanjaarden aanrichtten. Het gebouw dient nu als onderkomen van het Weegschaalmuseum, na dienst gedaan te hebben als waag, militaire bakkerij en Comeniusmuseum.

Op nr 26 van de Turfpoortstraat bevindt zich de praktijk van huisarts Galavazi. Op de muur prijkt het tiende gedicht van het project ; ‘Elk paradijs’ van Marjoleine de Vos, uit mei 2015.

        

De Turfpoortstraat uitlopend stuit je van zelf op het Nederlands Vestingmuseum, gevestigd in Bastion Turfpoort over een oppervlakte van 2 hectare, met een openluchtdeel en een ondergronds deel. Het museum is er al sinds 1955 en kent een prachtige en hoogwaardige collectie op het gebied van vestingartillerie, de geschiedenis van Naarden en de waterlinies.

       

We slaan linksaf en daarna weer linksaf de Beijert in. Drieentwintig jaar woonde Willem Jan Otten in deze straat. Op tientallen meters daar vandaan is de laatste tekst onlangs op een zijmuur van Beijert 18 aangebracht, de laatste drie regels van een gedicht dat met vele andere gedichten Otten in zijn werkkamer schreef.

      

Doorlopend komen we weer op het Dortsmanplein, parkeerterrein en zaterdagmorgen vol marktkramen met bloemen, groente en fruit, kaas, vis, brood e.d. Het witte gebouw, een voormalige militaire kantine, herbergt theater De Mess.

De wandeling is ten einde met dank aan Vereniging Stad Naarden. Een boekje met alle zestien gedichten, inclusief foto’s –  waarvan ik er velen heb overgenomen – van Uitgeverij Comenius is verkrijgbaar bij de VVV en bij boekhandels in de omgeving. De laatste foto met Jeroen Paulussen aan het werk voor het eerste muurgedicht komt eveneens van de site van genoemde vereniging. 

Tot slot: in Naarden – in en buiten de vesting – zijn talrijke BN’ers geboren en overleden. Voor een volledige lijst zie Wikipedia Naarden. Omdat het hier om een literaire wandeling gaat ( en als extra aandacht voor markante gebouwen) noem ik zelf hier de geboortes van Cornelis Johannes Kneppelhout (31 dec.1778 – Leiden 1 nov.1818), Willem Arondeus (22 aug.1894 – Haarlem, 1 juli 1943), Belcampo (H.P.Schönfeld Wichers – 21 juli 1902 – Groningen, 2 jan.1990) en Hans Lodeizen (20 juli 1924 – Lausanne, 26 juli 1950).           Marianne Philips overlijdt in Naarden op 13 mei 1951; zij was geboren in Amsterdam op 18 maart 1886.

 

 

 

In 2011 kwam bij Uitgevrij Bas Lubberhuizen  het boek uit ‘Het beste mijner paradijzen’ van de hand van Ronny Boogaart en Eric de Rooij. Het boek bevat een drietal  literaire wandelingen door het Gooi. De eerste wandeling gaat door Bussum met Frederik van Eeden als uitgangspunt. Van Eeden woonde van 1886 tot zijn dood in 1932 in dit Gooise villadorp. In 1886 trouwde hij met Martha van Vloten, bij wie hij twee zoons kreeg: Paul en Hans. Ik maak dankbaar gebruik van dit boek, volg hun route en verslind hun informatie.

De wandeling start op de Oude RK Begraafplaats achter het station Bussum-Zuid. Vrij direct na de ingang zien we al het graf van Van Eeden, die over zijn eigen einde c.q.  uitvaart al in 1886 – hij is dan 26 – schrijft:

Spel mijner wereld!  - nu is het genoeg.                                                                                                               Wel zijn zij mooi, – de bonte dromen-reien,                                                                                                           de kleuren, en geluiden – en het licht-                                                                                                         doch laat het stil zijn, – want nu wil ik schreien…..                                                                                     Maar eer het eeuwig zwart gordijn zal vallen                                                                                             groet ik de levende gestalten allen                                                                                                                          die speelden voor mijn aangezicht.

(uit: Van de passieloze lelie)

Deze doodspoëzie is typerend voor de Tachtigers en voor Van Eeden zelf. Vanaf 1918 lijdt de man van Walden al aan een specifieke vorm van Alzheimer, de ziekte van Binswanger, waarbij de hersenen door verandering in de vaten worden aangetast. Symptomen zijn depressies en persoonlijkheidsverandering. Van Eeden typeert het zelf als een gevecht tegen demonen. Hij is dan al katholiek geworden vindt in pastoor Egbert Beumer zijn biechtvader, die dan ook de uitvaartmis leidt op 20 juni 1932 in de Bussumse St.Vituskerk.

Uit zijn dagboek:

Oover mijn zonden tob ik niet meer. God laat zich niet oovertreffen in eedelmoedigheid, zei pastoor Beumer. Ik zal strijden tot het einde – maar verwacht dan ook de kalme en gelukkige vreugde, die het heerlijkste was van mijn leeven. In al mijn groote zonde is toch de liefde de hoofdzaak. En mij zal veel vergeeven worden.

 

We verlaten de begraafplaats en slaan de Nieuwe Hilversumseweg in. Al spoedig verschijnt aan de linkerkant de ingang tot de Algemene Begraafplaats, waar Van Eedens zoon Paul begraven ligt. Hij stierf in 1913 aan tuberculose, slechts 24 jaar oud. Een mooie lommerrijke begraafplaats, maar ondanks de routeaanwijzingen in het boek heb ik zijn graf niet kunnen vinden. Van Eeden wijdde een hele bundel aan Paul: ‘Paul’s ontwaken’ (1913). De laatste regel van het volgende gedicht is op de zerk ‘geschreven’. 

‘Slaap in! Nu komt de rust!’ zoo sprak mijn bang verstand                                                                     toen hij den Roep des Eeuw’gen wachtte aan’s Leevens rand.                                                               Maar hij sloot de ogen niet – hij oopende ze wijd                                                                                                   en hield zijn laatste kracht voor oovergang bereid                                                                                            de machtelooze vingren vouwend in gebed                                                                                                        totdat zijn blijde ziel verlost was en gered.                                                                                                            Zoo werd door hem mijn ijdel woord te schand gemaakt:                                                                              Hij is niet ingeslapen – maar in ‘t Licht ontwaakt.

We vervolgen de Nieuwe Hilversumseweg en slaan de tweede zijstraat rechts in, de Gooibergstraat, die over het spoor leidt. Links stond Villa Rosa, buitenhuis van Eduard Alberdinck Thijm en Rosalie Cuipers, dochter van de beroemde architect, die in Bussum, behalve de Villa ( afgebroken) de St.Vituskerk ontwierp. Beiden waren neef en nicht van Lodewijk van Deyssel. In de villa kwam ‘s winters de leesclub ‘De Vioolstruik’ bijeen, met Van Deysel als secretaris.

We steken de Brinklaan over en gaan rechtsaf de Prinsenstraat in. Op nummer 8 woonde de Vlaamse balling René De Clerq, een gast van Van Eeden op Walden.  Hij opent er een kunsthandel , De Blauwvoet, met werken van landgenoten. Het is de tweede keer dat de man “met die geweldige wapperende baard” (Victor van Vriesland) zijn toevlucht in Bussum zoekt. De eerste keer vlucht hij in september met een miljoen andere Belgen onze grens over na de Duitse inval van september 1914. De Clerq wordt de spreekbuis van een vrij Vlaanderen, vrij niet alleen van de Duitse bezetter, maar ook van Franse invloeden. Hij is de spil van de herdenking van de Guldensporenslag van 1302 in het Bussumse  Bos van Bredius. Er worden telegrammen gestuurd naar zowel Wilhelmina als naar koning Albert, maar de koning acht het telegram met de oproep van Vlaamse onafhankelijkheid ongepast. De Clerq, teleurgesteld in zijn reactie, wordt een radicale activist, wat tot ontslag leidt als docent aan de school voor Belgische vluchtelingen in Amsterdam.  Hij keert terug naar Vlaanderen, maar moet – omdat de activisten samenwerking met de Duitse bezetter niet schuwen – na de Duitse capitulatie wederom de wijk nemen en vindt dus onderdak in de Prinsenstraat. Hij overlijdt in het zelfde jaar als Van Eeden en wordt begraven in Maartensdijk en in 1982 herbegraven in zijn geboorteplaats Deerlijk, waarbij blijkt dat zijn baard nog ‘intact’ is.

 Prinsenstraat 8

Aan het eind van de Prinsenstraat gaan we linksaf de Sint-Vitusstraat in en lopen langs de genoemde kerk, al een tijdje in gebruik als appartementencomplex. Van Eeden is in 1922 katholiek geworden. Hij is dan al weer 15 jaar getrouwd met Truida Everts (1873-1952), die twee jaar eerder al overging tot het katholieke geloof. Hun beider zonen Hugo en Evert worden in dat jaar gedoopt. Milos Seiffert (1887 – 1941), Van Eedens Tsjechische vertaler en bewonderaar is in 1921 op bezoek en gaat op Goede Vrijdag – met grote weerzin, omdat hij zich juist van de RK-kerk had afgekeerd – met de Van Eedens mee naar de Sint-Vitus. Hij schrijft:

‘De streek baadde nog in de ochtendnevel, alleen de hei bij onze voeten kleurde bruin en achter de groene gordel van het lage dennenhout verhief zich de katholieke kerk, waar het ochtendfrisse, zo bijzondere echtpaar Van Eeden zich met flukse tred heen spoedde’.

 

We lopen een stukje terug en gaan linksaf de Kapelstraat in. Op de Kerkstraat rechtsaf en op de rotonde links de Landstraat in. In deze straat woonde van 1890 tot 1893 de journalist-schrijver P.L.Tak, die tot het ontvangstcomité behoorde van Paul Verlaine, als deze in 1892 ons land bezoekt.  We gaan linksaf de Havenstraat in en lopen tot de Brinklaan. Op Havenstraat 34 werd in januari 1903 een winkel geopend van de G.G.B., de vereniging Gemeenschappelijk Grond Bezit, waarvan de bakkers en de cacao-bewerkers van Walden lid waren. In deze winkel werd ‘Waldens Bruin- en Witbrood’ en ‘sportbeschuit’ verkocht” (Boogaart/De Rooij, blz.35)    Rijk de Goojier vertelde me ooit dat zijn vader als bakker begonnen was op Walden en later in Utrecht een eigen bakkerij begon.  We gaan rechtsaf de Brinklaan op en zien al snel rechts het gemeentehuis van Bussum. In de hal het bronzen beeld van ‘De kleine Johannes’, Van Eedens beroemdste schepping. Het is van de hand van beeldhouwster Margot Huding-Heldring en stond lang in een kalkstenen uitvoering in de Kom van Biegel in de buurt van Van Eedens villa Dennekamp. Helaas was het regelmatig doelwit van bekladding en vernieling.  

             

Voorbij het gemeentehuis linksaf de Nieuwe Englaan in, een mooie straat met aantrekkelijke huizen. De straat loopt tot aan het spoor, waar we rechts afslaan, Vlietlaan. Links het spoor over en dan vrij snel rechtsaf de Slochterenlaan, langs de Action en dan linksaf de Graaf Wichmanlaan in. Rechtsaf de Koningslaan in. Op nummer 4 staat Villa Helma. In deze villa woonde de weduwe van Theo van Gogh, Vincents broer. Johanna Bonger (1862-1925) en Theo waren op 17 april 1889 getrouwd. In 1890 wordt hun zoon Vincent Willem geboren, in het zelfde jaar sterft de beroemde schilder en een half jaar later haar echtgenoot. Met haar nog piepjonge zoontje verhuist Johanna naar Bussum. In haar dagboek schrijft ze:

‘Om hem (het kind) gezonde frisse lucht te geven, ben ik hier in Bussum gaan wonen, om de kost te verdienen voor ons beiden ben ik een pension begonnen. Nu moet ik zorgen dat ik door al die huishoudelijke beslommeringen niet verlaagd word tot een huishoudmachine, maar ik moet mijn geest wakker houden’.

Bij de inboedel behoren alle schilderijen, tekeningen en brieven van Vincent. Ze probeert naast het pension inkomsten te verwerven met de verkoop van werk van Vincent, maar dat bleek aanvankelijk een moeizaam karwei. Maar dan ontvangt ze steun van de kunstenaars die bij de Tachtigers behoren, onder wie Jan Veth en Frederik van Eeden. De laatste introduceert Vincent in De Nieuwe Gids. Van Eeden kende Van Goghs werk door een bezoek in het najaar 1890 aan de zieke Theo in Parijs. ‘De zaaier’ hing bij Frederik en zijn eerste vrouw tot hun scheiding bij hen aan de muur. Uiteindelijk lukt het Johanna Bonger  tot 1923  247 schilderijen en tekeningen te verkopen. In 1903 verhuist ze met haar nieuwe echtgenoot Johan Cohen Gosschalk naar Amsterdam. Als deze in 1912 overlijdt, verhuist ze met haar zoon naar New York om in 1919 weer naar ons land terug te keren. Intussen maakt ze ook in twee delen de brieven van Vincent van Gogh persklaar. 

  Villa Helma

We vervolgen de Koningslaan tot de Meerweg en dan linksaf, rechtsaf de Parklaan in. Op nummer 35 treffen we villa Op den Akker, waar Jan Veth woonde. Tussen de echtparen Veth en Van Eeden- Van Vlooten bloeit een hechte vriendschap op. Veth portretteerde Frederiks echtgenote en ontwierp de boekband van ‘De kleine Johannes’.

      

Terug naar de Meerweg rechtsaf komen we op een rotonde. Links aan de overkant waar nu een villa staat met rieten dak stond de eerste villa van Van Eeden en Van Vloten na hun huwelijk, villa Beukenoord. Ze wonen er van 1886 tot 1893. Hun beide zoons worden er geboren. Behalve kippen en een hond hoort ook het aapje Priem tot hun menagerie. Als ‘Kees’ speelt het dier nog een rol in De Kleine Johannes. Van Eeden is huisarts in die tijd, wat hem maar matig bevalt: ‘Twee jaar verbeuzeld in een dorpspraktijk waarvoor ik niet deugde’. Daarnaast heeft hij een psychiatrische praktijk in Amsterdam, wat hem ook zwaar valt. Zijn huwelijk verloopt eveneens stroef. Hij wordt in 1889 al verliefd op de getrouwde Betsy van Hoogstraten, met wie hij tien jaar een platonische verhouding onderhoudt. In 1907 gaan hij en Martha uit elkaar. Creatief verkeert hij ook in een impasse. Zijn inspiratie komt enigszins terug als Willem Kloos bij hem onderduikt. Die ziet in de verloving van zijn voor hem zeer dierbare Albert Verwey met Kitty van Vloten z’n leven instorten, overweegt zelfmoord, maar kiest voor onderduik. Bij de Van Eedens schrijft hij in twee dagen tien sonnetten. In zijn dagboek schrijft Frederik:

‘Kloos heeft hier verzen gemaakt. Een heel boek vol verzen er plotseling uitgeworpen in twee dagen. Het was heel prettig voor mij, – ik was er in en ‘t was me alsof ik er deel aan had (…) Wat een wonderbaarlijk maaksel is Kloos. Hoe heeft God het omhulsel ruw en slordig afgewerkt om daar binnen in met al zijn scheppingskracht een wonder te kunnen maken van teederbevend, doorzichtig-lichtend schoon. Ik ben in den laatsten tijd veel gelukkiger’.

Hij komt pas weer goed op gang na zijn afscheid van de Amsterdamse kliniek om volledig van de pen te gaan leven, waarbij hij financiële steun krijgt van zijn moeder. Van Beukenoord wordt er verhuisd naar villa Dennekamp.

                                                              Martha                                                        Van Eeden met zijn zoontjes Paul en Hans

Vanaf de Meerweg nemen we de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, langs de Spieghelkerk (PKN), waar ik zelf regelmatig voorga en het Willem de Zwijgercollege. Aan de linkerkant komen we de H.J.Schimmellaan tegen. Waar nu het lyceum staat, stond Anna’s Hoeve, het huis dat de schrijver Hendrik-Jan Schimmel (1823-1906) liet bouwen in 1878, genoemd naar zijn eerste overleden vrouw. Hij betrekt de villa met haar zuster, met wie hij trouwt. Schimmel dicht over de villa:

Er zweeft een lieve tooverfee                                                                                                                                   Op Anna’s Hoeve rond.                                                                                                                                              Ze neemt steeds stof en vezel mee                                                                                                                      Van weide- en heidegrond;                                                                                                                                     Beleid en zorg in d’eene hand                                                                                                                              In de andre een vruchtbare straal                                                                                                                        Roept zij de knoppen aan de plant                                                                                                                      En spreekt der bloementaal

Schimmel schrijft historische romans die Van Eeden in zijn jeugd verslindt. In 1885 komt hij bij Schimmel aan huis en mag in zijn omvangrijke boekerij over spiritisme rondsnuffelen. Het begin van zijn belangstelling voor het occulte. Schimmels graf op de Algemene Begraafplaats, die we eerder bezochten is helaas in 1974 geruimd. De H.J.Schimmellaan heette eerst Majoor Franslaan, omdat het toenmalige gemeentebestuur dacht dat dat een werk van Schimmel was. Tien jaar later wordt de vergissing ingezien en sinds 1917 draagt de laan de naam van de schrijver zelf. In Anna’s Hoeve vond later uitgeverij Van Dishoeck er onderdak, de uitgever van Vlaamse exil-auteurs en van Nederlandse schrijvers als Annie Salomons, P.C.Boutens en Theo Thijssen. Op de plek van het huis staat nu de aula van Het Willem de Zwijger.

             Spiegelkerk                  Willem de Zwijger

De Nieuwe ‘s-Gravelandseweg buigt verderop opeens naar rechts en kruist bij het begin van de Kom van Biegel de Parklaan. Als we die inlopen naar rechts zien we op nummer 4 het pand waarin destijds pension Parkzicht  was gevestigd. Willem Kloos neemt er op 1 oktober 1896 zijn intrek. Daarvoor had hij vanaf 8 mei wederom onderdak gevonden bij de Van Eedens. Frederik had er tegenop gezien, want Kloos was tegen de zin van zijn toeziend houdende arts Samson ontslagen uit het Utrechtse Krankzinnigen Gesticht. Uiteindelijk valt het mee. Het pension wordt bestierd door de weduwe Linn, met een zoon van 21 en een dochter van 18. Met de zoon speelt Kloos vaak een schaakpartijtje; het pianospel van de dochter kan hij niet verdragen. Van de Nieuwe Gids ontvangt hij maandelijks vijftig gulden, precies de prijs van de kost en inwoning.  Van Eeden en Kloos zien elkaar slechts eenmaal in de drie maanden voor een partijtje schaak. Op 5 april 1899 vertrekt Kloos uit Parkzicht naar Den Haag. Hij heeft Jeanne Reyneke van Stuwe leren kennen, trouwt met haar in 1900 en zij blijven bij elkaar tot zijn dood in 1938. Van Eeden en Kloos zijn gebrouilleerd geraakt, schrijven verzen tegen elkaar. Kloos zelfs tot na Frederiks dood. Toch kan Van Eeden soms ook een toon van vergevingsgezindheid aan slaan, zoals in een 1926 gepubliceerd vers:

Laat mij nog eenmaal u met zachtheid noemen                                                                                                  mijn vrind van jaren her, eens zo nabij.

(……)

Hoe hebben wij gedoold, geliefd, geleeden!                                                                                                      Nu staan wij beiden aan des grafkuils rand.                                                                                                    Vergeef wat U mijn woorden lijden deeden                                                                                                      tot weerzien dan – in ‘t beetje Vaderland.

Terug naar de Nieuwe ‘s-Gravelandseweg, naar ‘de Kom van Biegel’. De vijver ontstond in 1880 toen de Amsterdamse koopman J.H.Biegel het weggraven zand gebruikt voor een heuvel, waarop hij de villa Solitudine liet bouwen. In de twintiger jaren dreigde op die plek meer bebouwing, tegen het zin van bezorgde burgers. De gemeente kocht de grond in 1929 van de toenmalige eigenaar, de heer Brünot. Het was zwaar verwaarloosd en werd opgeknapt. Bij het parkje stond tot 1958 Van Eedens villa Dennekamp, een ontwerp van Berlage. Daarvoor in de plaats kwam het huidige lange flatgebouw. Er waren nog al wat mensen die in de vijver zelfmoord pleegden, in 1915, 1921 en in 1935. Hier stond ook het zandstenen monument De kleine Johannes, vaak beklad, onthoofd en in 1974 aan gort geslagen. Tegenover de Kom stond ook het huis van Dirk Witte wiens liedjes vertolkt werden door o.a. Jean Louis Pisuisse. Hij was later bewoner van ‘t Hooge Nest bij Huizen, waarover recent het prachtige gelijknamige boek van Roxane van Iperen verscheen. Het huis was in de oorlog  voor een paar jaar onderduikadres van Joden en broeinest van Joods verzet.

          Pension Parkzicht          Kom van Biegel